Üniversitelerde Görme Engelli Öğrenciler için Bilişim

Üniversitelerde Görme Engelli Öğrenciler için Bilişim

---

Akademik Bilişim 2008 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale, 30 Ocak - 01 Şubat 2008

Üniversitelerde Görme Engelli Öğrenciler için Bilişim
Bülent Gürsel EMİROĞLU Başkent Üniversitesi, Bilgisayar Mühendisliği Bölümü, Ankara emiroglu@baskent.edu.tr

Özet: Bilgisayar teknolojileri ve Internet, günümüz insanının, bilgi ve iletişim ihtiyaçlarına, daha kolay, daha hızlı ve daha ekonomik çözümler bulabilmesini sağlamaktadır. Bu imkanlar- dan, görme engelli kişilerin de yararlanabilmesi için, verilen hizmetlerde bazı düzenlemeler yapılması gerekmektedir. Böylece elektronik ortamdaki bilgi, erişim özgürlüğü, özgüven ve iş yapabilirlik kapıları görme engelli kişiler için de açılacaktır. Bu çalışmada, görme engelli bi- reyler için bilgisayar erişimi ve bilişim çalışmaları konusunda varolan imkanlar ve yürütülen çalışmalardan kesitler sunulmakta, Türkiye ve Dünyadan örnekler verilerek durum hakkında yorum ve öneriler getirilmektedir.

Anahtar Sözcükler: Görme Engelliler ve Bilgisayar, Engelliler için Teknoloji, Görme Engelliler için Bilişim
Informatics For The Visually Disabled Students At The Universities Abstract: Computer technologies and the Internet provide rapid and economical solutions for the information and communication needs of the today’s people. To provide those benefits also to the visually disabled people, some changes and settings are kindly required. Thus, informa- tion in electronic environment, access freedom, self-confidence and business abilities will also be benefited by the visually disabled people. In this study, existing facilities and studies in the computer access and informatics for the visually disabled people are presented and samples about the situation and cases form Turkey and the world are given together with the comments and suggestions.
Keywords: Visually Disabled and Computers, Technology for Disabled, Informatics for Visually Disabled
1. Giriş

okuyabilmektedir. İnternet aracılıyla gerekli kaynaklara ulaşabilmektedir. Bu yolla gereksi- Günümüzde vazgeçilmeyen bir araç olan bilgi-

nim duyduğu araştırmaları yapabilmekte, iste- sayar, hayatımızın her aşamasına girmektedir.

diği makaleyi okuyabilmektedir. Bu kadar hızla yayılan bilgisayar, henüz üniver- site ve fakültelerde eğitime devam eden görme

Bilgisayarın ekranını okuyabilmek için özel engelli öğrencilerin hizmetine tam anlamıyla

programlar geliştirilmiş, Türkçe ve İngilizce sunulamamıştır. Boğaziçi ve Orta Doğu Teknik

yazılımlar hazırlanmıştır. Bu ekran okuyucu Üniversitesi’nde eğitimini sürdüren görme en-

programların çalışabilmesi için özel bir bilgi- gelli öğrenciler kısmen de olsa bu olanaklardan

sayara gereksinim duyulmamaktadır. Mevcut yararlanmaktadırlar. Bilgisayar kullanımında,

olan bilgisayara eklenecek bazı parçaların ders kitapları tarayıcı aracılıyla bilgisayara kay-

yardımıyla bu sorun da ortadan kaldırılabil- dedilmekte ve görme engelli öğrenci bir “ekran

mektedir. Görme engelli öğrencilerin fakülte- okuyucu” programı yardımıyla bu kitapları

lerin bünyesinde bulunan bilgisayar laboratu-
153

---

Üniversitelerde Görme Engelli Öğrenciler için Bilişim

arlarından aktif bir şekilde yararlanabilmeleri için, en az burada bulunan bilgisayarların dörtte birinin uygun bir hale getirilmesi ge- rekmektedir. Ayrıca kısmen görmesi olan gör- me engelliler için geliştirilmiş bilgisayar yazı- lımları bulunmaktadır. Görme engelli kişi bu yazılımlar yardımıyla yazı, grafik, resim gibi materyalleri algılamakta, bu yazılımlar görme engellilerin eğitim sürecine önemli katkılar sağlamaktadır.

2. Üniversitelerdeki Görme Engelliler

Üniversite öğrencilerinin öğrenim yaşantıları boyunca, üniversite yerleşkelerinde bir çok zorlukla karşılaştığı bilinmektedir. Üniversite gençliği arasındaki görme özürlü öğrencilerin fiziksel, ruhsal ve sosyal gereksinim ve bek- lentileri görenlerden farklı değildir. Bu ne- denle eğitim amaçlarında bir farklılık beklen- memelidir. Ancak eğitim ortamlarının görme engelli öğrencilerin özelliklerine uygun olarak hazırlanması gerekmektedir.

Görme engelli üniversite öğrencilerinin çevre- lerini genişletmede, yaşantılarını zenginleştir- mede, teknoloji ürünü araç gereçlerin (özellik- le bilgisayar ve Internet’in) akılcı bir biçimde planlanıp uygulamaya konması önemli bir adım olacaktır. Çünkü görme engelli öğren- ciler görme gücünün sağlayacağı algılardan yoksun kaldıkları için çevrelerinden dokunma, işitme, koklama gibi duyumları izleme yoluyla elde etmektedirler. Birey bütün yaratma gücü ve yetenekleriyle toplumun bölünmez bir bü- tünü olduğundan bu gücü, toplum yararına yö- neltmek kullanmak ve verimli kılmak görevi de toplumun kurumlarına aittir. Görme engelli yüksek öğrenim gençliğinin var olan gizli güç- lerini program dışı etkinliklerle değerlendir- mek, onların sosyal becerilerini geliştirmek, üniversite yaşantılarında karşılaşacakları so- runları en aza indirmekte üniversitelere büyük görevler düşmektedir.

154

Üniversite hayatından örnekler vermemiz ge- rekirse; görme engelli öğrencinin, üniversite- de fakülte binası içinde rahatça dolaşabilmesi için, merdiven ve koridor başlarına açıklama belirten braille levhaların konması gerekmek- tedir. Ders programları hazırlanırken, derslerin dersliklere göre dağıtılması esnasında, görme engelli öğrencilerin aldıkları derslerin müm- kün olduğu kadar ulaşımı kolay olan derslik- lere verilmesi daha yerinde olacaktır. Görme engelli öğrenci, üniversitenin bulunduğu şehire başka bir şehirden gelmişse ya da üniversiteye uzak bir yerde ikamet ediyorsa öğrencinin tale- bi ile devam ettiği fakülteye yakın olan yurtla- ra yerleştirilmelidir. Görme özürlü öğrencilerin yemekhaneden rahatça yararlanması için, ula- şımı kolay olan bir masanın görme özürlü öğ- rencilere ayrılmasında fayda vardır. Önceden yemekhane çalışanları ikaz edilerek, görme özürlü öğrencinin yemekhaneye gelmesi esna- sında yemeğinin bulunduğu masaya getirilme- si ya da yemek almasına yardım edilmesi sağ- lanmalıdır. Bu tür örnek durumlar için çözüm üretmek, zaten hayatla mücadele eden görme engelli üniversite öğrencilerinin tüm enerjileri- ni derslerine ayırmasına yardımcı olacaktır.

3. Görme Engelliler İçin Bilişim

Görme engelliler de bilişim teknolojisinin olanaklarından yararlanabilirler. Görme soru- nu olan bireylerin bilgisayar kullanabilmeleri için özel bir donanıma ihtiyaçları yoktur. Yani piyasada bulunabilecek güncel bir bilgisayar modelini ve bu modele entegre donanımla ilgi- li diğer aygıtları kullanabilmeleri mümkündür. Belirtilmesi gereken bir diğer konu da gör- meyenlerin güncel yazılımlardan pek çoğunu kullanmakta olduklarıdır. Görmeyenlerin di- ğer bireylerden farklı olarak bilişim alanında duydukları tek özgün ihtiyaç kullandıkları bil- gisayarları seslendiren yada ekrandaki yazıları büyüten özel yazılımlardır. Görme engelliler için bilişim çözümlerini ve yazılımları iki alt başlıkta inceleyebiliriz:

---

Akademik Bilişim 2008 Bülent Gürsel EMİROĞLU

3.1. Sesli Çözümler Bu yazılımlar başlıca üç kategoride toplan- maktadır.

Editör Programlar: Bu tür yazılımların kul- lanılması halinde Microsoft Word benzeri bir kelime işlem ortamı oluşmakta, ihtiyaç duyulan metin çalışmaları bu ortamda yapı- labilmektedir. Gerçekleştirilen bu çalışmalar kaydedilip dosya formunda saklanabilmekte, ancak işletim sisteminin bütüncül olanakların- dan yararlanılmamaktadır.

Sadece Metin Seslendiren Yazılımlar: Bu programlar sadece özel alanlarına kopya edi- lip yapıştırılan metinleri seslendirmekte, bu fonksiyon dışında herhangi bir kelime işlem olanağı sunmamaktadırlar.

Ekran Okuma Programları: Görme yetene- ği minimum düzeyde olan bilgisayar kullanı- cılarına yönelik en kapsamlı sesli çözümlerdir. Diğer iki yazılıma göre daha avantajlı olma- larının temel nedeni işletim sistemlerini, do- layısıyla işletim sistemleriyle birlikte çalışan diğer yazılımları seslendirebilmelerinden kay- naklanmaktadır. Bu önemli avantaj sayesinde Microsoft Windows işletim sistemleri ile birlikte çalışan programlar kullanılabilmekte, elektronik posta ve diğer internet olanakların- dan yararlanılabilmektedir. Internet ortamında bazı web sayfalarında resim ve grafik formla- rının yoğun olmasından kaynaklı erişebilirlik sorunları yaşanmakla birlikte sanal ortamı de- ğerlendirme oranı hayli yüksektir.

Özetlememiz gerekirse, görme engelli öğren- ciler sesli çözümlerden yararlanarak üniversite eğitim bilgisayar kullanabilirler. Bu anlamda en kapsamlı kullanım olanağına ekran okuma programları sayesinde ulaşılmaktadır. Ekran okuyan bir yazılım görme engelliler için Mic- rosoft Windows işletim sistemleri’ni kontrol edebilmek, Braille yazıcı ile kabartma yazı basabilmek, Internet ortamında sörf yapabil-

mek, e-posta olanağından yararlanabilmek ve sistemle uyumlu diğer programları kullanabil- mek anlamına gelmektedir. Ayrıca bir tarayıcı yardımıyla ihtiyaç duyulan kitaplar taranabil- mekte, bilgisayar ortamına bu şekilde taşınan metinler ekran okuyucular tarafından seslen- dirilebilmektedir. Bu fonksiyonun gerçekleş- tirilmesi için Optik Karakter Tanıma (Optic Character Recognition - OCR) yazılımları da gerekmektedir.

3.2. Görsel Çözümler Bilindiği gibi görme engelli olmak değişik görme oranlarını içermektedir. Farklı bir an- latımla, görmeyenler arasında hiç görmeyen körler olduğu gibi görme oranı az olanlar da bulunmaktadır. Görme oranı yada görme artığı yüksek engellilere bazı görsel çözümler fay- dalı olabilmektedir. Bu tür büyüteç ve kontrast özelliği olan yazılımlar ekrandaki yazıları bü- yütmekte, farklı renkler ile daha belirgin ko- numa getirmektedir. Microsoft Windows işle- tim sistemlerinde bu tür fonksiyonlar olmakla birlikte özel büyüteç ve kontrast yazılımları- nın daha etkin olduğu söylenilebilir.
4. Görme Engelli Öğrencilerin Bilgisayar ve İnternet Kullanımı
4.1 Bilgisayar Kullanımı Görmeyen bireylerin toplumla iç içe yaşama- sı, herkes gibi eşit şartlarda eğitim alabilmesi, kendine bu güne kadar hayal olan çok değişik alanlarda istihdam yaratabilmesi için teknolo- jiyi kullanması gerekmektedir. Görmeyen biri- si bilgisayar teknolojisiyle bir başkasına gerek duymadan kitaplarını okuyabilir, notlarını ha- zırlayıp Internet’ten yararlanabilir, hatta bilgi- sayar programcısı bile olabilir. Görme engelli üniversite öğrencilerinin bilgisayarla okuması için oluşturulacak sistemde olması gereken en önemli sistem kuşkusuz Ekran Okuma (Scre- en Reader) sistemleridir.Görmeyenlerin bilgi- sayarı Türkçe sesli kullanabilmeleri için Türk- çe dilinde okuma sistemi; Jaws for Windows
155

---

veya Hal for Windows ekran okuma program- larının Türkçe sentezleyicisiyle adaptasyonla- rından oluşmaktadır.

Bu programlar bilgisayar açıldığı anda devreye girer ve bilgisayarın kapatıldığı ana kadar gör- meyene tüm ekranı okur, onlara detaylı bilgi- ler verir. Bilgisayarın her ortamında çalışarak görmeyenlerin bilgisayara tam hakim olmala- rını sağlar. Klavyedeki tüm tuşlar ve faaliyet- ler seslendirilir. Görmeyenler bilgisayarı klav- yeden kullanırlar. Türkçe ekran okuma prog- ramı olması açısından önemlidir. Türkçe’ye ilaveten isteğe bağlı olarak dil alternatifleri de mevcuttur. Görmeyenlerin internetin geniş olanaklarından yaralanmalarına olanak sağlar. Bu program sayesinde görmeyenler tüm bilgi- sayar faaliyetlerinde bulunabilirler.

Bilgisayar ile birlikte, görme engelli üniversite öğrencileri, kabartma (braille) yazıcı, görme- yenlerin dokümanlarını kabartma yazı (Braille alfabesinde) almalarına olanak sağlaması açısın- dan önemlidir. Böylece çalışmalarını ve kitapla- rını okuyabileceği şekle getirmiş olacaklardır. Bunun dışında sistemde görmeyenlerin normal yazıyla doküman alabilmelerini sağlayacak nor- mal bir yazıcının da bulunması, onların gören- lerle olabilecek yazılı ilişkilerinin sağlanması açısından önem teşkil etmektedir. Tam bir oku- ma sisteminin sağlanması için tarayıcı cihazına da ihtiyaç vardır. Tarayıcıyla kitap ve diğer mü- rekkep yazılar bilgisayar ortamına alınarak oku- yabilme imkanını sağlamaktadır. Bilgisayarı bir okuma makinesine dönüştürebileceklerdir.

Yukarıda belirtilen cihazlar sayesinde bir gör- meyen bir üniversite öğrencisi, normal bilgi- sayar eğitimini yapabilecek, günlük çalışma- larını bilgisayara aktarabilecek, Internet’ten eksiksiz olarak faydalanabilecek, kitaplarını ve yazılarını tarayıcı cihazıyla taratarak bil- gisayar ortamına aktarıp okutabilecek, dokü- manlarını hem gören insanlar için hem de ken- disi için alabilecektir.

Üniversitelerde Görme Engelli Öğrenciler için Bilişim
156

Bütün bu saydığımız özelliklere sahip, Türkçe konuşan mevcut programlar, “Hal for Win- dows” ve “Jaws for Windows” programlarıdır. Ancak bunların Türkçe dilinde çalışmaları için ek bir sentezleyiciye ihtiyacı vardır. “Hal for Windows” ve “Jaws for Windows” ekran oku- ma programları Microsoft Windows ve DOS altında çalışır ve bütün programlara uyum- ludur. Yukarıda anlatılan, bilgisayarın gör- me engelli üniversite öğrencilerine sağladığı geniş olanakları içeren bilgisayar sistemleri Türkiye’deki görme engelliler için rehabilitas- yon merkezlerine, kütüphane ve kuruluşlara, bazı üniversitelere ve körler okullarına kurul- muş, bu sistemler sayesinde ülkemizde görme- yen üniversite öğrencilerine Türkçe olarak bil- gisayar öğretimine başlanmış bulunmaktadır. Hal ve Jaws ekran okuma programları Türkçe dilinin dışında İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Yunanca gibi bir çok dilde de konuşabilmektedir. Ülkemizde bugü- ne kadar bilgisayarı Türkçe konuşturabilmek amacıyla çeşitli girişimler yapılmış, hatta bir program geliştirilmiştir. Ne var ki; bu prog- ram yukarıda saydığımız geniş olanakların hiçbirisini görme özürlülere sunmamaktadır. Bilgisayar sistemi kurmaya karar veren kişi ve kuruluşların böyle bir kararı verirken ala- cakları programın yukarıda saydığımız özel- likleri taşıyıp taşımadığına bakmalı ve daha da önemlisi bu seçimi yaparken bilgisayardan anlayan gruplara danışmalıdırlar.

4.2. Internet Kullanımı Görme engelli üniversite öğrencileri, Internet’teki web sayfalarından yeteri kadar faydalanamamakta, sorunlar yaşamaktadırlar. Bu sorunlar, web sitelerinin ekran okuma prog- ramları göz ardı edilerek oluşturulmasından kaynaklanmaktadır. Doğal olarak bu durum görme engelli öğrencilerin göz ardı edilmesi anlamındadır. Amerika ve Avrupa’da sitelerin erişebilirlik fonksiyonlarını içerecek tarzda tasarlanmaları yasalar ile belirlendiği için so- run ağırlıklı olarak Türkiye’de yaşanmaktadır.

---

Internet ortamındaki bilgilere rahat ulaşımı sı- nırlayan web tasarımcıların belirgin özellikleri resim, grafik benzeri görsel öge ve formların yoğunluğu dolayısıyla klavye ulaşımının ve karakter okuyabilme niteliğinin engellenmesi olarak özetlenebilir. Gerçekleştirilmesi gereken gelişmiş ülkelerdeki gibi “sadece metin - text only” seçeneği ile sitelerin uygun forma dönü- şebilir konumda tasarlanmasıdır. Görme engelli kullanıcının bu seçeneği tercih etmesi ile sayfa, grafik formundan bir ekran okuyucu için ideal olan yazı (text) formuna geçmektedir.

5. Sonuç

Üniversitelerde görme engelli öğrenciler için yapılabileceklerden bazıları aşağıda açıklan- mıştır:

a) Görme engelli öğrencilere, engelli hak- larından yararlanma bilincinin verilmesi gerekmektedir. Üniversiteye kadar gelen görme engelli öğrencilerin daha önceki akademik yaşamlarının da gözden geçiri- lerek, üniversitelerde engelli öğrenci sayı- sından ziyade verilen hizmet ve öğrencinin psikolojisinin göz önünde bulundurulması amaç olmalıdır.

b) Engelsiz yaşam ve buna ilişkin aktivite- ler için kontrol listeleri ve standart gelişti- rilmelidir. Görme engelliye uygun çözüm- ler için çalışılmalar yapılmalıdır. Çalışma- lar için standardizasyon ve eğitim kursları için ağ kurulabilmelidir. (Örneğin, görme engellilerde materyal kullanımı üzerine eğitimler verilir, konular çeşitlendirilebi- lir). İnsan kaynağı için, görme engellilik konusunda duyarlılık geliştirici eğitimciler yetiştirilmelidir.

c) Tüm üniversiteler birlikte toplantılar dü- zenlenerek üniversitede görme engelli öğ- renciler için koordinatörlüklerin gelişmesi sağlanmalıdır. Her üniversitenin, deneyim-

157

Akademik Bilişim 2008 Bülent Gürsel EMİROĞLU

lerini diğer üniversitelerle paylaşabileceği bir platform düzenlenmelidir. Üniversiteler arası bir koordinasyon kurulu ve çalıştay grubu oluşturulmalıdır. Her koordinatör, kendi üniversitesinde görme engellilerin bilgisayar ve Internet kullanımıyla ilgili ko- nularda araştırma yapmalı, bu araştırmalar üzerine çalıştaylar, bilim kurulu ve sekre- terya oluşturulmalıdır.

d) Yardımlaşma sistemlerinin kurulması, ortak kaynakların paylaşılması, ve böylece enerji ve emek kaybının azaltılması gerek- mektedir. Görme engelli öğrenci koordi- natörlükleri, başka kurumlarla (şirketler, sponsorlar) işbirliği sağlayabilmelidir. Bu, şirketler için önemli bir reklam ve sosyal sorumluluk aracıdır.

e) Görme engellilerin eğitiminde kullanılan eski teknolojili araçların zamanında onarıl- ması ve etkin çalıştırılması gerekir. (Örne- ğin, braille printer’lar arızalandığında tamiri zaman alabiliyor.) Gönüllülük ve dayanış- ma çerçevesinde etkinlikler ve daha basit çözüm yollarının geliştirilmesi gerekir.

Görme engelli bir insan için körlük fiziksel bir özür, toplumdaki yanlış önyargı ve ayrımcı uy- gulamalar ise sosyal bir engeldir. Dolaysıyla görme engelli bir insan için asıl sorun körlü- ğün bizzat kendisi değil, bu alandaki toplumda mevcut olan yanlış önyargılar, ayrımcı uygu- lamalar ve sağlanan olanakların yetersizliğidir. Görme engelli bir kişiye yeterli olanaklar ve her alanda fırsat eşitliği sağlandığı takdirde onlar da diğer insanlarla eşit düzeyde topluma katkı- da bulunan, başarılı ve üretici bir insan olarak yetişecek ve körlük o insanlar için sadece basit bir fiziksel problem düzeyine inecektir.

Bilgisayar insan hayatına vazgeçilmez bir teknoloji olarak girmiştir. Görme engelliler de bu gelişmeden işlerinde kolaylık sağlamak amacıyla yararlanmalıdır. Bilgisayar onların

---

bir çok işi yalnız başına yapabilmesini sağla- maktadır. Bu niteliğiyle bilgisayar, özgürlüğe, özgüvene ve iş yapabilirliğe açılan bir kapı durumundadır. Artık, bilgisayar programcıları ve web tasarımcıları görme engellilere yönelik çalışmalar yapmağa teşvik edilmelidir. Görme engelli bilgisayar kullanıcılarının dünyaya açı- lan kapısı olan Internet’in, onların kullanımına en uygun hale getirilmesi bir zorunluluktur.

Kaynakça

1. Braille Teknik – Görmeyeneleri Özgür Kılan Teknolojiler, http://www.brailleteknik. com/

2. Görme Engelliler için Bilişim Hizmeti, http://www.beyazay.org.tr/
3. Görme Engelliler ve Bilişim, Bilkent Üni- versitesi, http://korler.bilkent.edu.tr/

4. Özürlüler Araştırması Sonuçları, Devlet İstatistik Enstitüsü ve Özürlüler İdaresi Baş- kanlığı, 2003

5. Türkiye Bilişim Derneği Görme Engelli- ler için Bilişim Çalışma Grubu Raporu, http:// www.tbd.org.tr/

Üniversitelerde Görme Engelli Öğrenciler için Bilişim
158
Özgeçmiş

Bülent Gürsel Emiroğlu: 2000 yılında Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nden lisans, 2001 yılında İngiltere The University of Nottingham’dan yüksek lisans derecesini alan Emiroğlu, halen ODTÜ Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Bölümü’nde dok- tora çalışmalarına devam etmektedir. 2002 yılından bu yana Atılım ve Başkent Üniversitelerinde lisans ve yüksek lisans programlarında Çokluortam, Internet, Web, Prog- ramlama, Bilgisayar – İnsan Etkileşimi, e-iş ve e-ticaret konularında dersler vermektedir.